شهر مشهد با شهادت امام رضا (ع) در خاک توس و دهکده سناباد پایه‌گذاری شد و از آن زمان یعنی از سال 203 هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهدالرضا اشهرت یافت.
هنگامی که در تمام خراسان در زمان حکومت امویان مردم به رهبری "ابومسلم خراسانی" سردار شجاع ایرانی قیام ضد اموی راشروع کردند، سناباد در کنار شهر نوغان روستایی بیش نبود.
در اوج حکومت عباسیان وقتی هارون الرشید به خراسان آمد تا آتش شورش راخاموش سازد در اینجا درگذشت و فرزند نیمه ایرانی وی به خلافت برگزیده شد. زمانی که حضرت رضا (ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه خواهی به خراسان آمد با وجود شهادت آن حضرت برگ زرینی در تاریخ این خطه رقم خورد و بدین سان سناباد شهری با اهمیت شد که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به دنبال داشت . حضرت پیش از سفرمرو در بقعه هارونی با دست ، محلی را خط کشیده و فرمودند: اینجا محل دفن من است.
از آن تاریخ، آرام آرام گروه‌هایی در اطراف مقبره امام رضا(ع) معتکف شدند و در قرن چهارم قلعه بسیار محکمی‌در اطراف مقبره امام ایجاد شد. در قرن هشتم، مشهد شهری کاملا بزرگ و آباد شد و بر اثر توجه ثروتمندان شیعه، آبادانی و رونق آن فزونی یافت.
در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا(ع) می‌گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی‌های مذهبی- فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است. این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم‌های مکرر، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد،تا جایی که اکنون از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار می‌آید.
حرم مطهر رضوی چگونه ساخته شد دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بود، که تاریخ پیدایش آن به پیش از اسلام می‌رسد. این محل بر سر راه سناباد، نیشابور ، سرخس ، توس و رادکان قرار داشته و در واقع، به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راههای آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است که با مرگ هارون و دفن وی در این محل، به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران و استقرار در مرو، مأمون که از واگذاری ولایت‌عهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش‌ها و التهاب‌های جامعه طرفی نمی‌بندد، نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته و امام را در توس به شهادت می‌رساند .
پس از این اقدام ، برای دور داشتن خود از هر اتهامی، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داده، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می‌پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد امام در بقعه هارونیه و نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده که پس از دفن هارون به‌دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا و با پنهان شدن در جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور شد.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام (ع)، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، سنگ مرمری است با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده که از نظر قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن 6، بر مرقد منور نصب شده است و تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.
سنگ مرقد به مرور زمان ، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق، با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد.
در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالی‌که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد. به‌نظر می رسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است: ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام(ع)، رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنها به اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می کند.
صندوق مرقد امام رضا(ع) به‌درستی نمی توان مشخص کرد که صندوق از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده است، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند که در زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می‌شود، اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه 500 هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد ایشان نصب می‌شود.نخستین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال 500 هجری قمری است؛ صندوقی چوبی با روکشی از نقره، که انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی آن بوده است.
"ابن بطوطه" گردشگر معروف جهان اسلام که درسال 734 از توس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته، حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه‌النظار خود چنین توصیف کرده است:"ابتدا مرقد امام رضا در وسط بقعه قرار نداشت و در واقع، طواف ضریح در قسمتی دچار مشکل بود، تا آنکه در سال 1343 خورشیدی بی آنکه لطمه ای به استواری گنبد وارد آید با برپایی یک تاق بزرگ و ایجاد دو پایه اقدام به برداشتن دیوار میان بقعه و مسجد بالا سر کردند. بنای بقعه به طول90/10 و عرض 40/10متر در هر طرف دارای صفه ای برای ورود و خروج زائران است . از اره خرم با ارتفاع 20 سانت با سنگ مرمر و روی آن تا ارتفاع 1 متری، از کاشی های نفیس دوره سلجوقیان پوشیده شده است و بر آنها احادیث و نقش های اسلیمی دیده می شود. کتیبه روی این کاشی ها تاریخ سال 512 ه.ق را دارد و شامل آیاتی از سوره فتح است. روی کتیبه بالای این بخش که از سنگ مرمر است، قصیده ای به خط نستعلیق از دبیر الملک فراهانی به چشم می خورد.
در سال 1275 از این کتیبه تا انتهای دیوارها آیینه کاری و زیر طاق هر چهار دیوار حرم سوره جمعه نوشته شد. گنبد داخلی روی این بخش و با ایجاد گوشواره ها ساخته شده و باشیوه مقرنس مزین به آیینه شده است . گنبد خارجی دارای 31 متر ارتفاع است و از کف بام با کتیبه ای بزرگ به خط علیرضا عباسی خوشنویسی شده در چهار ترنج نصب شده است. متن آن از زیارت شاه عباس و دستور تزیین حرم حکایت می کند. روی این کتیبه، کتیبه دیگری با خط محمد رضا امام و تاریخ 1086 خ.ق نصب شده است.
داخل حرم سه محراب مربوط به قرن هفتم وجود داشته که اینک در موزه نگهداری می شود. درهای حرم نیز از آثار ارزشمند هنری است؛ صندوق‌ها و ضریح‌هایی نیز در سال های متمادی بر روی مرقد مطهر نصب شده است. در سال 957 ه.ق به امر شاه طهماسب، صندوقی با پوشش ضخیمی از طلا روی مرقد نصب شد . پس از آن، به دستور شاه عباس، صندوق طلا کاری با کتیبه هایی از خط ثلث و نستعلیق حاوی آیة الکرسی و صلوات کبیره و اشعار فارسی ساخته شده است که اکنون قسمت هایی از آن در موزه نگهداری می شود.
در سال 1311، صندوقی از مرمر لیمویی رنگ شاندیز روی مرقد قرارمی دهند ودر ضریح بعدی که در سال 1338 توسط استاد حاج محمد تقی ذوفن اصفهانی ساخته شده، از مصالحی چون نقره، طلا ،مفرغ ، آهن و چوب گردو استفاده شده است. در سال 1379 نیز ضریح جدیدی با طراحی استاد فرشچیان در حرم نصب شد.
بازسازی مرقد امام درسلسله‌های مختلف ایرانی سامانیان به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، مشهد شهادتگاه امام هشتم شیعیان را آباد کرد.
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای عهد سامانی در دوران حکومت خود نسبت به مرقد مطهر امام (ع) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزئیناتی در حرم به وجود آوردند.
غزنویان یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد، در آن عصر، سوری بن معتز، که از سوی سلطان محمود والی خراسان بود، در تعمیر و تجلیل آن مکان شریف همت گماشت.
سلجوقیان امیر عمادالدوله، که مقرب پادشاهان سلجوقی بود، در اوایل قرن ششم هـ .ق.حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، نیز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد ملک دختر، خواهر‌زاده سلطان سنجر، نیز ازاره حرم مطهر را با کاشی‌های نفیس سنجری با تاریخ اثنی عشر و خمسمائه آراست.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، از رجال و دبیران دربار غزنویان، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد.
خوارزمشاهیان در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین شد و اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است. علاوه بر این، اطراف درِ، پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزئین شده است. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالمؤمنین (ع) نوشته شده است".
تیموریان از آثار مهم این دوره، بنای با شکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه پیشین بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه به شمار می آید نیز به همین دوره مربوط می‌شود. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی است. از دیگر آثار عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، در فاصله سال های 885-875 هـ .ق.ساخته شد.
عهد صفویه در دوره صفویه نیز اقداماتی در حوزه حرم مطهر انجام گرفت؛ از جمله اینکه شاه طهماسب صفوی به سال 957 هـ .ق.اقدام به تهیه نخستین ضریح مرقد منور کرد و در سال 932 هـ .ق.برای نخستین بار گنبد را به طلا آراست. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن، با ایوان‌ها و حجره‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم، اقدام به تعمیر و کاشی کاری آن کرد.
در سال 997 هـ . ق. که عبدالمؤمن خان ازبک اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور را به غارت برد، شاه عباس اول در سفری به مشهد، دوباره گنبد را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق. پایان یافت.
جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است.
شاه سلیمان صفوی نیز به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری دوباره گنبد، که در زلزله سال 1084 هـ.ق. آسیب دیده و فروریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری گنبد درعهد شاه سلیمان، بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواق های توحید خانه، گنبد الله وردی خان و گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش تصاعدی زائران و نبود گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواقهای موجود و دشواری آمد و رفت انبوه زائران، سبب شد که پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران گرامی حضرت فراهم شود.
با عنایت تولیت آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به سرعت افزایش یافته و در سال های اخیر، حجم عملیات اجرایی، افزون بر 5 برابر بناهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است. زیربنای اماکن در مدت 12 قرن حدود 12 هکتار بود، در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون به 60 هکتار رسیده است.
نگاهی به ضریح مرقد امام رضا(ع) ضریح از جمله مظاهر باشکوه معنوی و نمادهای ممتاز هنری و فنی آستان مقدس رضوی است. تاکنون 5 ضریح ساخته و بر مضجع شریف نصب شده است که به توصیف مختصر آنها می پردازیم: ضریح اول: ضریحی بوده چوبی، با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره که در زمان شاه طهماسب صفوی، یعنی در سال 957 هجری قمری ساخته و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب می شود.در سال 1311، همزمان با تعویض صندوق به دلیل فرسودگی پایه ها، ضریح برچیده شده و پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‌ها جدا و به خزانه آستان قدس انتقال می یابد.
ضریح دوم: ضریحی بوده فولادی و مرصع، معروف به ضریح نگین نشان که در سال 1160 به دستور شاهرخ، فرزند رضا قلی میرزا، نوه نادرشاه، ساخته و به وقف، برفراز مرقد شریف نصب می شود.ضریح فولادی یا ضریح نگین نشان، سقف نداشته، پنجره ها و شبکه‌های چهار طرف آن دارای گوی وماسوره ای است که با بیش از 2هزار نگین کوچک یاقوت و زمرد تزیین شده است که به دلیل وضعیت ویژه این ضریح، به عین کتیبه آن اشاره می‌شود:
«نیاز رحمت ایزد مستعان، و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسینی الموسوی الصفوی، بهادرخان بوقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق شد.( سنه 1160قمری) »
درزمان تولیت میرزا سعید خان برای مصونیت نذورات داخل ضریح، شبکه و پوشش طلایی، روی ضریح منور قرار می‌گیرد، و بدین ترتیب سقف آن پوشش می‌یابد. این ضریح به دلیل وقف دائمی آن تا پیش از آغاز عملیات جایگزینی و نصب پنجمین ضریح بر مضجع شریف وزیر ضریح پیشین قرار داشت.در عملیات اخیر، محل نصب این ضریح تغییر یافت و به بخش پایینی حرم مطهر منتقل شد.
ضریح سوم: در عصر پادشاهی فتحعلیشاه قاجار، ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3 در 4 و ارتفاع 2 متر ساخته و روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب می‌شود.سقف این ضریح با چوب‌های طلا کوب پوشش یافته و در پایین ضریح نیز درکوچک مرصعی قرار داشته است. به دلیل کوچکی و نامناسب بودن این ضریح، پس از مدتی برداشته شده و به جای آن، ضریح چهارم نصب می‌شود. درحال حاضر این ضریح در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض تماشای بازدید کنندگان قراردارد.
ضریح چهارم: ضریح ملمع یا ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شکر است. این ضریح در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب می شود.طراحی این ضریح توسط مرحوم استاد حافظیان انجام یافته و زیر نظر ایشان، کار اجرا و قلمزنی به دست مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقی ذوفن اصفهانی صورت گرفت.
این ضریح با 05/4 مترطول و 06/3 متر عرض و 90/3 ارتفاع و 14دهانه به نشان 14 معصوم بوده است. علاوه بر بهره برداری از طلا و نقره و جواهرات خزانه آستان قدس رضوی ارادتمندانی به اهل بیت اعم از ایرانی و غیر ایرانی با اهدای هدایایی در ساخت ضریح نقشی را عهده دار شده اند.در چهار گوشه ضریح، چهار خوشه انگور به عنوان نمادی از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالای کتیبه، سوره مبارکه «یس» و بر لب ضریح 44 برگ از نقره ملمع میان 44 گلدان ملمع نصب شده بود که بر روی صفحه مدور و محدب هر یک از آنها اسمی از اسماء الحسنای الهی به طور برجسته، به خط ثلث و به رنگ سفید در زمینه لاجوردی مکتوب بود.
ضریح پنچم: فرسودگی پایه‌ها و ستون‌ها و ساییده شدن پنجره‌ها و شبکه‌های اطراف آن تعویض ضریح را ضروری کرد و به همین دلیل در زمستان سال 79، ضریح برچیده شده و مقرر شد به همان صورت پیشین ساخته و آراسته شده و با استقرار در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض بینندگان قرار گیرد.
به دستور حضرت آیه الله واعظ طبسی، از سال 1372 مطالعات و بررسی‌های مقدماتی ساخت ضریح آغاز، و در پی آن طرح‌های متعددی از سوی هنرمندان نامی کشور ارائه و در پایان، توفیق طراحی ضریح به استاد نگارگری کشور، جناب آقای فرشچیان رسید.ضریح مطهر جدید، اضافه بر ابتناء بر مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، در عین حال نماد و مظهر کلی از اسلوب‌های معماری و جلوه‌های ناب هنری مجموعه حرم مطهر و اماکن متبرکه رضوی است. در اطراف ضریح مطهر به نشانه چهارده معصوم 14 دهانه به شکل محراب طراحی و اجرا شده است. سیر نقش‌ها و جهت قوس‌های آن یکدیگر را همراهی و تکمیل کرده و مدار یگانه آنها که در پایان به مرکز و نقطه واحدی می رسد، تداعی کننده اصل اصیل عرفانی مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت بوده و مبدائیت ذات باریتعالی و قائمیت و بازگشت پذیری کائنات و ممکنات را متجلی می سازد.
نگاهی به گنبد و ایوان‌های حرم رضوی مشخص‌ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوى (ع) گنبد زراندود آن است که از دوردست هاى شهر قابل رؤیت بوده، سلام و درود بیکران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاک آن امام همام مى کند. بی اغراق مى‌توان گفت نخستین تصویر و خاطره‌اى که همگان با شنیدن نام "مشهد" در ذهنشان مى‌نشیند، تصویر طلافام همین گنبد است که آرزوى زیارت آستان منوّرش را در یادها زنده مى‌کند.
نخستین گنبدى که بر فراز مزار قدسى حضرت ساخته شد ، به امر سلطان "سنجر سلجوقى" (511 – 552 هـ ق) و از سوی وزیر وى ، شرف الدین قمى و مساعدت گروهى دیگر از سرشناسان، در آغاز قرن 6 هجرى بنا شده و به نقل مورخان، از کاشى بوده است. درعهد صفویان و در روزگار شاه طهماسب صفوى خشت‌هاى نفیس کاشى روى گنبد به خشت‌هاى طلا مبدّل شد. پس از غارت خشت هاى طلاى گنبد در شورش ازبک ها، به دستور شاه عباس صفوى و در فاصله سال‌هاى 1009 – 1016 ه. ق. که وى پیاده از اصفهان به مشهد آمد، تجدید بنا و طلاکارى مجدد گنبد صورت گرفت.
اکنون، قبر مطهر امام رضا (ع) دو گنبد دارد: اول، همان گنبد نخستین که قرن‌ها از ساخت آن مى‌گذرد و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پیداست –و دوم گنبد فعلى که به دستور شاه عباس دوّم بر روى گنبد اول قرار گرفت . ارتفاع گنبد خورشید مثال رضوى (ع)، از کف حرم تا اوج محدب آن بیش از 31 متر است.
در مجموعه قدیمى آستان قدس رضوى دو مناره وجود دارد که یکى از آنها نزدیک گنبد مطهر و دیگرى مقابل آن و بالاى ایوان عباسى (صحن انقلاب) واقع شده است. هر دو مناره روکش طلا دارند و جلوه‌اى شکوهمند به بارگاه حضرت بخشیده اند.
احتمال می رود مناره نزدیک گنبد همزمان با بناى خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن 6هجرى است؛ چه، در آن زمان معمول بوده که در کنار گنبد، مناره اى هم ساخته شود. شاه طهماست صفوى در قرن 10 مناره مذکور را مرمّت و طلاکارى کرد. پس از وی نادرشاه افشار، هنگامى که ایوان امیرعلى شیر نوایى را تذهیب مى کرده، مناره گنبد را نیز تجدید طلا نموده است. دومین مناره، روى ایوان عباسى است و از دیگر آثار عهد نادرى به شمار مى‌رود. با اینکه فاصله دو مناره زیاد است، اما کسانى که از سمت جنوب اماکن متبرکه (خصوصاً خیابان امام رضا ) به سوی حرم مى‌آیند، چنین مى‌پندارند که گنبد مطهر میان دو مناره قرار گرفته است. معلوم نیست که بانى و معمار آن، منظور خاصى از بناى این چنینى مناره داشته یا طبیعت کار این‌طور درآمده است.
ایوان جنوبى یا ایوان طلا این ایوان که در شمال دارالشکر و دارالشرف قرار دارد، یکى از مسیرهاى تشرّف به داخل حرم مطهر بوده و از زیبایى و عظمت خاصى برخوردار است. سطح دیوارها و سقف این ایوان، همه از خشت هاى طلا ساخته شده است که 3 در از 4 در زرین آن به سه رواق دارالشکر، دارالشرف و توحیدخانه باز مى شود و در چهارم به طبقه بالاى صحن انقلاب راه دارد.
این بناى باشکوه، توسط امیر على شیر نوایى، وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن 9 ه. ق. ساخته شده و ظاهراً در دهه 875 تا 885 ه. ق. بنا شده است و گاه به نام سازنده آن (امیر على شیر نوایى) خوانده مى شود.
شایان ذکر آنکه چون سطح ایوان را نادرشاه افشار در سال 1145 هـ .ق طلاکارى کرده ، به ایوان نادرى نیز معروف است. این ایوان بیش از 21 متر ارتفاع دارد.
ایوان شمالى یا ایوان عباسى این ایوان از بناهاى شاه عباس صفوى است و از همین رو، به ایوان عباسى معروف شده است. ایوان عباسى در ضلع شمالى صحن انقلاب قرار دارد و بخش خارجى آن به بست شیخ توسى منتهى مى شود. بر فراز این ایوان یکى از دو مناره طلاى حرم مطهر قرار دارد که اصل بنا و تذهیب آن را به دوره نادرشاه افشار نسبت مى دهند. ارتفاع ایوان و مناره فرازین آن از کف صحن به ترتیب بیش از 22 و 40 متر است.
ایوان غربى یا ایوان ساعت در شرق بست شیخ توسى، ایوان غربى صحن انقلاب قرار دارد که به ایوان ساعت (یا زیرساعت) هم مشهور است. این سردر تاریخى و مرتفع، در اصل متشکل از دو ایوان بوده که ایوان داخلى آن در سمت صحن و ایوان خارجى به سمت بست شیخ توسى و متصل به آن است. ایوان‌ها که بنا بر نقل تاریخ توسط شاه عباس صفوى ساخته شده اند، در هر دو سمت خود مزیّن به کتیبه ها و کاشى هاى معرق بوده و بیش از 24 متر بلندى دارند. بر سر در ایوان، ساعت بزرگى وجود دارد که در زیر آن گنبد کوچک و ظریفى از چهارسو دیده شده، به وضوح وقت را مى نمایاند.
به طور کلى برج‌هاى دو گانه ساعت که یکى در این صحن و دیگر در صحن آزادى قرار دارد، از بلندترین اماکن آستان قدس به شمار مى روند. ارقام و عقربه هاى آنها براى همگان قابل مشاهده و خواندن است و در فواصل زمانى معین (یک ربع به یک ربع) با طنین زنگ‌هاى مختلف، وقت را اعلام مى کنند. در گذشته که مشهد کوچک و محدود بوده، زنگ ساعت ها در همه نقاط شهر شنیده مى شده است و مردم، اوقات شب و روز خود را با آن تشخیص مى داده، علاوه بر این چون در آن ایّام هنوز ساعت همگانى نشده بود و تنها تعداد انگشت شمارى از مردم ساعت به دست داشـتند، سـاعت هاى آسـتان قـدس رضـوى تنها ساعت هاى عمومى مشهد به شمار مى رفت. تاریخ نویسان درباره پیشینه ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقیقى ندارند، اما براى آنها مسلم است که حرم مطهر رضوى در زمان صفویان داراى سـاعت بـوده و هـم اکـنون نـیز دو ساعت که قدمت ساخت آنها به عهد صفوى مى رسد، در موزه آستان قدس نگهدارى مى شود.
گفته مى شود ساعتى که اینک بر فراز ایوان غربى صحن انقلاب قرار دارد، اداى نذر بیمار صعب العلاجى است که پس از سلامت و بهبودى در سال 1327 هجرى شمسى به آستان امام هشتم (ع) تقدیم کرده است.
ایوان شرقى یا ایوان نقّاره خانه این سردر بسیار مجلّل، در ضلع شرقى صحن انقلاب واقع شده و همچون ایوان غربى در اصل از دو ایوان تشکیل یافته است. سردر داخلى آن مقابل صحن و سردر خارجى آن مقابل بست شیخ حر عاملى قرار دارد. بناى این ایوان توسط شاه عباس صفوى و با ارتفاع 26 متر نهاده شده است. بر بلنداى آن ساختمان زیبا و استوار نقّاره خانه چشم اعجاب و تحسین زائران و سیاحان را به خود جلب مى کند و از همین رو، به ایوان نقّاره خانه نیز معروف شده است.
نواختن نقّاره، از زمان‌هاى دور در آستان قدس رضوى معمول بوده ، اما فلسفه و مبدأ آن، که چرا و از چه زمانى آغاز شده و به صورت یک سنّت درآمده، معلوم نیست. تنها از آثار مورخان و تاریخ نویسان چنین برمى آید که در قرن 9 و 10 هجرى نقّاره نواخته مى شده و حتى در حرم جایى هم به نقاره زنان اختصاص داشته که به بلندبودن و رفعت آن نیز اشاره شده است.
شکى نیست که نقّاره زنی، از کاخ ها و قصرهاى سلاطین به بارگاه ملکوتى حضرت رضا(ع) راه یافت. در عصر حاکمان و امیران گذشته، نقاره چیان، طبالان و شیپورزنان اقامت یا حرکت موکب شاهان و نیز احضار یا ترخیص رعایا را با نواختن اعلام مى داشتند که همین دلیل حاکمیت و قدرت دربار به شمار مى رفته است. شاید به همین دلیل نقّاره زدن در بارگاه منوّر رضوى معمول شده که حضرتش مقام ولایتعهدى داشته و نیز داراى جلالت و فخامتى لاهوتى و برتر از همه شاهان و نواخته شدن نقّاره ها گواه شکوه حرم سلطانیش است. امروزه نواختن نقاره، برای آگاهى از نزدیک شدن پایان وقت نماز است که در طول سال به جز ایّام محرم و صفر و دیگر ایّام سوگوارى، همه روزه در دو نوبت، 10 دقیقه پیش از طلوع و غروب آفتاب نواخته مى شود. علاوه بر آن، در شب‌هاى عید پس از نماز مغرب و عشا و روزهاى عید، زمان تحویل سال نو و اعلام عید فطر و سحرهاى ماه مبارک رمضان نیز نواخته مى شود.
ساختمان نقّاره خانه که یکى از زیباترین ابنیه آستان قدس است، دو طبقه دارد که طبقه زیرین آن جاى گذاشتن طبل ها، شیپورها و لوازم دیگر است و در طبقه بالایى نقّاره زنان مستقر مى شوند. غالباً نقّاره زنان هفت نفرند که سه تن از ایشان بر طبل ها مى کوبند و چهار تن دیگر در شیپورها مى دمند. گفته مى شود ایشان نام مبارک «رضا» یا عبارت «مولا رضا» را در شیپورها مى دمند. هنگام نقّاره، زوّار و على الخصـوص کودکـان در صحن مبارک اجتماع مى کنند و به این منظر زیبا و فرح بخش مى نگرند.
سنگ مرقد قدیمی‌ترین سنگی که بر مزار حضرت رضا (ع) دیده شده، سنگ مرمری با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی متر در اوایل قرن 6 بر مزار امام (ع) نصب شده است. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی بوده که خط آن کوفی شکسته است و از نظر تاریخی اهمیت فوق العاده دارد. سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است.
دومین سنگ مرقد امام (ع) ظاهراً سنگی از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) است که به جای آن بر مزار امام (ع) جای داشته، آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است. این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2 در 10/1 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم، که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ .ش. در حرم مطهر درون ضریح بر مزار مرقد امام (ع) نصب شده است.
سنگ پیشین مضجع شریف امام (ع) از نظر قدمت و آسیب دیدگی همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای (مُدّظله العالی) تعویض شد و به جای آن، سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی، بر مضجع نورانی امام (ع) نصب شد.بر سطح این سنگ جدید، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (ع) نقش بسته است.
سقاخانه حرم در میانه صحن انقلاب، سقاخانه‌ای قرار دارد که یک گنبد طلایی روی آن ساخته شده و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است. این سقاخانه دارای ساختمانی هشت ضلعی بوده و زائران آب آن را به عنوان آبی متبرک می آشامند. در میان مورخان، مشهور آن است که این بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی ساخته شده و سنگ مرمر یک پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است. مسجد گوهرشاد مسجد پر اجلال گوهرشاد، از باشکوه ترین و زیبا ترین مساجد ایران اسلامی است، که از سال 797 هجری قمری همچنان در کنار مضجع شریف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار ایستاده است.معماران و هنرمندان چیره دست و خلاق عصر بانوی آبادگر یعنی گوهرشاد، تمام نبوغ و توان فنی و هنری خود را در ساخت این عبادتگاه باشکوه به کار گرفته و از خود اثری به یادگار گذاشته اند که هر بیننده را مفتون و مجذوب جلوه های بدیع خویش می سازد. ذکر این نکته بجاست که مساجد ایران اسلامی به داشتن ایوان های بلند، با طاق های خوش ترکیب و خوش نقش و کاشیکاری های بسیار نفیس معروفند و این وجه امتیاز مساجد ایران با دیگر مساجد در جای جای جغرافیای جهان اسلام است. مسجد جامع گوهرشاد نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی است. تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن به کار رفته و به خصوص ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه ای زینت یافته که اضافه بر ایجاد احساس آرامش و نشاط، نماز گزار و نیایشگر را در جهانی مرموز و ماورآیی به پرواز درآورده، غرق در جذبه های عرفانی می سازد.
مسجد گوهرشاد مربع شکل و ابعاد آن 65/51 در 30/56 و افزون بر 9410 متر مربع مساحت دارد. مسجد دارای چهار ایوان و هشت شبستان کوچک و بزرگ است. دو شبستان بزرگ در دو طرف ایوان مقصوره و هر یک دارای چهل ستون که بر آنها طاق های ضربی به سبک تیموریان زده شده، در دو طرف ایوان شرقی دو شبستان و در دو سمت ایوان شمالی نیز دو شبستان کوچک دیگر واقع است.
